« Dicitur lupus, quia in die comedit unam gallinam »: Beyond the Metaphor: Lupus Disease between the Middle Ages and the Early Modern Period

Main Article Content

Alessandra Foscati

Abstract

In the Middle Ages, a severe ulcerative lesion of the lower limbs consuming a sick person’s flesh was named lupus because it was metaphorically associated with the wolf, probably with respect to the feared anthropophagic characteristic of this beast. Thirteenth-century theologians’ commentaries on the Bible linked lupus with morbus regius, a polysemic term that could denote jaundice, scrophula or leprosy. Moreover, for reasons of lexical proximity, lupus was at times confused with lupia, a subcutaneous swelling. The aim of this article is to present an inquiry of the earliest appearance of lupus as nosographic name and its exact meaning(s) and possible synonyms found in different sources, as well as a study on the competition among these different diseases names. The investigation will serve as a significant heuristic example for the purpose of demonstrating the overall complexity of the nosologic lexicon of the past.

Downloads

Download data is not yet available.

Article Details

How to Cite
Foscati, A. (2023). « Dicitur lupus, quia in die comedit unam gallinam »: Beyond the Metaphor: Lupus Disease between the Middle Ages and the Early Modern Period. Mediterranea. International Journal on the Transfer of Knowledge, 8, 27–53. https://doi.org/10.21071/mijtk.v8i.14304
Section
Articles

References

Primary Sources

Alphita, ed. Alejandro García González, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2007 (Edizione Nazionale « La scuola medica Salernitana », 2).

Bartholomaeus Anglicus, De rerum proprietatibus, apud Wolfgangum Richter, Frankfurt 1601.

Bauhin, Caspar, Franc. Rousseti […]. De partu caesareo tractatus, in Gynaeciorum sive De mulierum affectibus commentarii [...], II, apud Conradum Vualdkirch, Basel 1586, p. 501–562.

Bernard de Gordon, Lys de médecine, in MS Paris, Bibliothèque nationale de France, fr. 1327.

— Opus, Lilium medicinae, Guillaume Rouillé, Lyon 1559.

Blancardus, Stephanus, Lexicon medicum graeco-latinum, ex Officina Johannis Ten Hoorn, Amsterdam 1679.

Bruno da Longobucco, Cyrurgia Magna, in Ars chirurgica Guidonis Cauliaci [...], apud Iuntas, Venezia 1546, fol. 114r–130r.

Cartulaire de l’Abbaye de Saint-Père de Chartres, 2 vols., ed. Benjamin Guérard, De l’imprimerie de Crapelet, Paris 1840.

Castro Lusitano, Rodrigo DE, De universa mulierum medicina, Cum Gratia et Privilegio Caesarea Majestatis, Köln 1603.

Celsus, De medicina, ed. Friedrich Marx, Leipzig – Berlin 1915 (Corpus Medicorum Latinorum, 1).

— On medicine, transl. Walter G. Spencer, Harvard University Press, Cambridge, MA 1971 (Republication of the 1935 edition).

Chapeauville, Jean, Historia sacra, prophana, nec non politica, tribus tomis comprehensa [...], Apud Guillelmum Le Sage, Liège 1618.

Diccionario Español de Textos Médicos Antiguos (DETEMA), ed. María Teresa Herrera, ARCO LIBROS, Madrid 1996.

Du Cange, Charles et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Favre, Niort 1883–1887.

Foreest, Petrus van, Observationum et curationum chirurgicarum Libri quinque, de tumoribus praeter naturam, ex officina Plantiniana, Leiden 1610.

Frianoro, Rafaele, Il vagabondo ovvero sferza de’ bianti e vagabondi, ed. Piero Camporesi, in Id., Il libro dei vagabondi. Lo « Speculum cerretanorum » di Teseo Pini, « Il vagabondo » di Rafaele Frianoro e altri testi di « furfanteria », Garzanti, Milano 2003 (first ed. Einaudi, Torino 1973).

Gilbertus Anglicus, Compendium medicine, impressum per Jacobum Saccon, Lyon 1510.

Gilles d’Orval, Gesta episcoporum leodiensium, ed. Johannes Heller, in Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, vol. XXV, p. 1–129.

Guglielmo da Saliceto, Chirurgia, Iohannes Petrus de Ferratis, Piacenza 1476.

Guy de Chauliac, Inventarium sive chirurgia magna, 2 vol., ed. Michael McVaugh, Margaret S. Ogden, Brill, Leiden – New York – Köln 1997.

Honorius d’Autun, Expositio in Cantica canticorum, in Jacques-Paul Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Paris 1844–1864, vol. CLXXII, col. 347–496.

Hugues de Saint-Cher, Liber Isaiae, in Opus admirabile, omnibus concionatoribus ac Sacrae Theologiae professoribus pernecessarium, IV, Sumptibus Iohannis Antonii Huguetan, Lyon 1669.

— Liber IV Regum, Opus admirabile, omnibus concionatoribus ac Sacrae Theologiae Professoribus pernecessarium, I, Sumptibus Iohannis Antonii Huguetan, Lyon 1669.

Jerome, Commentariorum in Esaiam, ed. Marc Adriaen, Brepols, Turnhout 1963 (Corpus Christianorum, Series Latina, 73).

Joubert, Laurent, La Grande Chirurgie de M. Guy de Chauliac, E. Michel Imprimeur, Lyon 1579.

La vie et miracles de monseigneur saint Martin, translatee de latin en francoys, in MS Paris, Bibliothèque nationale de France, département Réserve des livres rares, VELINS–1159.

Lanfranco da Milano, Chirurgia magna, in Ars chirurgica Guidonis Cauliaci [...], apud Iuntas, Venezia 1546, fol. 207r–261r.

Le Mire, Aubert, Opera diplomatica et Historica (editio secunda), Typis Francisci Foppens, Bruxelles 1723.

Liber de miraculis sanctorum Savigniacensium, MS Paris, Bibliothèque nationale de France, NAL 217, fol. 1–78.

Manardo, Giovanni, Epistolarum Medicinalium Tomus Secundus, Iohannes Baptista Phaellus, Bologna 1531.

Menot, Michel, Sermones Quadragesimales reverendi patris F. Michaelis Menoti, Ex officina Claudii Chevallonii, Paris 1526.

Mercado, Luis, De mulierum affectionibus, libri quatuor, apud Thomam Iuntam, Madrid 1594.

Pierre de Blois, « Ep. XCIII: Ad M. Willelmum Abbatem (A. D. 1170) », in Jacques-Paul Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Paris 1844–1864, vol. CCVII, col. 291–293.

Pini, Teseo, Speculum Cerretanorum, ed. Piero Camporesi, in Id., Il libro dei vagabondi. Lo « Speculum cerretanorum » di Teseo Pini, « Il vagabondo » di Rafaele Frianoro e altri testi di « furfanteria », Garzanti, Milano 2003.

Ps. Bartholomaeus Mini de Senis, Tractatus de herbis (Ms London, British Library, Egerton 747), ed. Iolanda Ventura, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2009 (Edizione Nazionale « La scuola medica Salernitana », 5).

Rolando da Parma, Cyrurgia, MS Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Palat. Lat. 1318, fol. 1ra–50vb.

Rousset, François, Traitté nouveau de l’hysterotomotokie, ou enfantement caesarien, chez Denys du Val, Paris 1581.

Ruggero Frugardi, Chirurgia, in Karl Sudhoff (ed.), Beiträge, zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, Verlag von Johann Ambrosius Barth, Leipzig 1918, p. 156–236.

San Raimundo de Peñyafort. Diplomatario. Documentos, Vida antigua, Crónicas, Procesos antiguos, ed. José Rius Serra, Universidad de Barcelona, Barcelona 1954.

Tagault, Jean, De chirurgica institutione libri quinque, apud Christianum Wechelum, Paris 1543.

— Les institutions chirurgiques de Jean Tagault [...] Nouvellement traduictes de Latin en Francoys par ung scavant Medecin, chez Guillaume Rouille, Lyon 1549.

Teoderico de Borgognoni, Chirurgia, in Ars chirurgica Guidonis Cauliaci [...], Apud Iuntas, Venezia 1546, fol. 134v–184r.

Thomas Aquinas, Expositio super Isaiam ad litteram, in Opera Omnia, iussu impensaque Leonis XIII. P. M. edita, vol. XXVIII, Editori di san Tommaso, Rome 1974.

Ventura, Guglielmo, Memoriale Guilelmi Venturae civis astensis de gestis civium Astensium et plurium aliorum, ed. Celestino Combetti, in Monumenta Historiae Patriae, Scriptores, vol. III, Augustae Taurinorum, Torino 1848.

William of Malmesbury, De gestis pontificum Anglorum, in Jacques-Paul Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Paris 1844–1864, vol. CLXXIX, col. 1441–1680.

Zacharia papa ad Bonifacium Archiepiscopum, Ep. XIII, in Jacques-Paul Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Paris 1844–1864, vol. LXXXIX, col. 949–953.

Secondary Literature

Altieri Biagi, Maria L., Guglielmo volgare. Studio sul lessico della medicina medioevale, Forni Editore, Bologna 1970.

Barlow, Frank, « The King’s Evil », The English Historical Review, 95 (1980), p. 4–27.

Bloch, Marc, Les rois thaumaturges: étude sur le caractère surnaturel attribué à la puissance royale particulièrement en France et en Angleterre, Istra, Paris 1924.

Bos, Gerrit, Michael McVaugh, Joseph Shatzmiller, « Transmitting a Text through Three Languages: The Future History of Galen’s Peri Anomalou Dyskrasias », Transactions of the American Philosophical Society, 104/5 (2014), monographic number.

Boscherini, Silvano, « Parole e cose. Raccolte di scritti minori », in Guy Sabbah (ed.) Le latin médical. La constitution d’un langage scientifique. Réalités et langage de la médecine dans le monde romain, Publications de l’Université de Saint-Étienne, Saint-Étienne 1991, p. 187–193.

Brunel, Claude, « Recettes médicales du XIIIe s. en langue de Provence », Romania, 83 (1962), p. 145–182.

Conde Parrado, Pedro, María Jesús Pérez Ibañez, « De Varrón a Quevedo: sobre los nombres latinos de la ictericia », Faventia, 22.2 (2000), p. 51–66.

Constable, Giles, « Forgery and Plagiarism in the Middle Ages », Archiv für Diplomatik, 29 (1983), p. 1–41.

Cooper, Elizabeth E., Catherine E. Pisano, Samantha C. Shapiro, « Cutaneous Manifestations of ‘Lupus’: Systemic Lupus Erythematosus and Beyond », International Journal of Rheumatology, 2021

<https://dx.doi.org/10.1155%2F2021%2F6610509> (Accessed March 2022).

De Renzi, Salvatore, Collectio Salernitana, II, Dalla Tipografia del Filiatre Sebezio, Napoli 1853.

Demaitre, Luke, Medieval Medicine: The Art of Healing, from Head to Toe, Praeger, Santa Barbara 2013.

— « Medieval Notions of Cancer: Malignancy and Metaphor », Bulletin of the History of Medicine, 72/4 (1998), p. 609–637.

Farmer, Sharon, Communities of Saint Martin. Legend and Rituals in Medieval Tours, Cornell University Press, Ithaca – London 1991.

Fortuna, Stefania, « Metafore e traduzioni latine medievali dei testi medici greci », in Nicoletta Palmieri (ed.), Métaphores et images médicales d’Alexandrie à Salerne (forthcoming).

Foscati, Alessandra, Ignis sacer. Una storia culturale del ‘fuoco sacro’ dall’antichità al Settecento, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2013 (Micrologus’ Library, 51).

— « Ignis sancti Anthonii e lupus come malattie ginecologiche? Uno sguardo sull’originalità del lessico della malattia nel De universa mulierum medicina di Rodrigo de Castro Lusitano », in Cristina Pinheiro, Gabriel F. Silva, Rui C. Fonseca, Bernardo Mota, Joaquim Pinheiro (eds.), Gynecia: Studies on Gynaecology in Ancient, Medieval and Early Modern texts, Edições Afrontamento, Lisboa (forthcoming).

— « Il ruolo del guaritore profano nell’identificazione del miracolo. I processi di canonizzazione tra XIII e XVI secolo (Italia e Francia) », in Laura Andreani, Agostino Paravicini Bagliani (eds.), Miracolo! Emozione, spettacolo e potere nella storia dei secoli XIII–XVI, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2019, p. 207–224.

— « Malattia, medicina e tecniche di guarigione: il Liber de miraculis sanctorum Savigniacensium », Reti Medievali Rivista, 14/2 (2013), p. 59–88.

— Saint Anthony’s Fire from Antiquity to the Eighteenth Century, Amsterdam University Press, Amsterdam 2020 (Premodern Health, Disease, and Disability).

— « Un’analisi semantica del termine erysipelas. Le Centuriae di Amato Lusitano nella tradizione dei testi dall’Antichità al Rinascimento », Miguel Á. González Manjarrés (ed.), Praxi theoremata coniungamus. Amato Lusitano y la medicina de su tiempo, Guillermo Escolar y Mayo Editor, Madrid 2019, p. 125–143.

Fraisse, Anne, « Morbus regius: les vicissitude de la ‘maladie royale’ depuis les textes médicaux jusqu’à la littérature chrétienne », in Clémentine Bernard-Valette, Jérémy Delmulle, Camille Gerzaguet (eds.), Nihil veritas erubescit. Mélanges offerts à Paul Mattei par ses élèves, collègues et amis, Brepols, Turnhout 2017, p. 763–777.

Green, Monica, « Rethinking the Manuscript Basis on Salvatore de Renzi’s Collectio Salernitana: The Corpus of Medical Writings in the Long Twelfth Century », in Danielle Jacquart, Agostino Paravicini Bagliani, (eds.), La Collectio Salernitana di Salvatore de Renzi, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2008 (Edizione Nazionale « La scuola medica Salernitana », 3), p. 15–60.

Little, Lester K., Benedictine Maledictions. Liturgical Cursing in Romanesque France, Cornell University Press, Ithaca – London 1993.

McVaugh, Michael, « Is there a Salernitan Surgical Tradition? », in Danielle Jacquart, Agostino Paravicini Bagliani (eds.), La Collectio Salernitana di Salvatore de Renzi, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2008 (Edizione Nazionale « La scuola medica Salernitana », 3), p. 61–77.

— « Surface Meanings: The Identifications of Apostemes in Medieval Surgery », in Wouter Bracke, Herwig Deumens (eds.) Medical Latin from the Middle Ages to the Eighteenth Century, Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België, Bruxelles 2000, p. 13–29.

— The Rational Surgery of the Middle Ages, SISMEL–Edizioni del Galluzzo, Firenze 2006 (Micrologus’ Library, 15).

Ortalli, Gherardo, Lupi genti culture. Uomo e ambiente nel Medioevo, Einaudi, Torino 1997.

Potter, Brian, « The History of the Disease Called Lupus », Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 48 (1993), p. 80–90.

Recio Muñoz, Victoria, « La inflamación », in Ana Isabel Martín Ferreira (ed.), Medicina y filología: estudios de léxico médico en la edad media, Féderation Internationale des Instituts d’Études Médiévales, Porto 2010, p. 207–220.

Resnick, Irven M., Marks of Distinction. Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages, The Catholic University of America Press, Washington 2012.

Salmón, Fernando, Cabré, Montserrat, « Fascinating Women: The Evil Eye in Medical Scholasticism », in Roger French, Jon Arrizabalaga, Andrew Cunningham, Luis García-Ballester (eds.), Medicine from the Black Death to the French Disease, Ashgate, Aldershot 1998, p. 53–84.

Straeten, Joseph van der, « Le recueil de miracles de S. Martin attribué à Heberne », Analecta Bollandiana, 95 (1977), p. 91–100.

— Les manuscrits Hagiographiques d’Orléans, Tours et Angers, Bruxelles, Société des Bollandistes, Bruxelles 1982 (Subsidia Hagiographica, 64).

Wickersheimer, Ernest, « Morbus Hispanicus, un mal prétendu Espagnol au XIIIe siècle », Actas del XV Congreso Internacional de Historia de la Medicina (Madrid – Alcalá, 22–29 Sept. 1956), Istituto Arnaldo de Vilanova de Historia de la Medicina, Madrid 1958, I, p. 371–375.