« Papa Eugenius transferri fecit »: The De fide orthodoxa and Its Reception between the 12th and 13th Century, Seen through MS Pisa, Biblioteca Cathariniana, 2

Main Article Content

Riccardo Saccenti

Abstract

The article offers a study of the manuscript Pisa, Bibliotheca Cathariniana 2, a mid thirteenth-century codex containing John of Damascus’s De fide orthodoxa in the Latin translation by Burgundio of Pisa. The study analyses the features of the text in this manuscript, noting the presence of the traces of the translation method which Burgundio used in the mid of the twelfth century. It also analyses the glosses in the margins, which suggest the use of the manuscript for teaching purposes within a context deeply linked with the reception of Parisian theological influences. In particular it shows the presence of cross-references to passages from Peter Lombard’s Sentences and of two disputed questions of Guerric of St. Quentin. The study presents this manuscript as a witness of the plural history of the doctrinal discourse in twelfth- and thirteenth-century Europe.

Downloads

Download data is not yet available.

Article Details

How to Cite
Saccenti, R. (2023). « Papa Eugenius transferri fecit »: The De fide orthodoxa and Its Reception between the 12th and 13th Century, Seen through MS Pisa, Biblioteca Cathariniana, 2. Mediterranea. International Journal on the Transfer of Knowledge, 8, 311–376. https://doi.org/10.21071/mijtk.v8i.15241
Section
Articles

References

Manuscrits

Assise, Biblioteca del Sacro Convento, 98

Assise, Biblioteca del Sacro Convento, 138

Assise, Biblioteca del Sacro Convento, 186

Brussels, Bibliothèque Royale, 893–98

Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. gr. 591

Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 310

Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 313

Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 691

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Conv. Soppr. 192

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 81.18

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 87.4

Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 87.7

Paris, Bibliothèque Mazarine, 728

Paris, Bibliothèque Mazarine, 755

Paris, Bibliothèque Nationale de France, gr. 1849

Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 15724

Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 17811

Pise, Bibliotheca Cathariniana, 2

Sources primaires

Alexander de Hales, Summa theologica, dans PP. Collegii S. Bonaventurae (eds.), Doctoris Irrefragabilis Alexandri de Hales Summa theologica seu sic ab origine dicta ‘Summa fratris Alexandri’, 4 vol., Ex Typographia Collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1924–1948.

— Glossa in IV libros Sententiarum Petri Lombardi, dans PP. Collegii S. Bonaventurae (eds.), Magistri Alexandri de Hales Glossa in quatuor libros Setentiarum Petri Lombardi, 4 vol., Ex Typographia Collegi S. Bonaventurae, Quaracchi 1951–1957 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, 12–15).

Anonymus, De trinitate, ed. Vincentius Bulhart, dans Eusebius Vercellensis, Filastrius Brixiensis, Hegemonius (Ps.), Isaac Iudaeus, Archidiaconus Romanus, Fortunatus Aquileiensis, Chromatius Aquileiensis, Opera quae supersunt…, Brepols, Turnhout 1957 (CCSL 9).

Anselmus Cantuariensis, De processione Spiritus Sancti, dans Franciscus Salesius Schmitt (ed.), S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia, 2 vol., Sansaini, Rome 1940, vol. II, 173–219.

Ps. Athanasius, Symbolum « Quicumque », dans Andrew Ewbank Burn, The Athanasian Creed and Its Early Commentaries, Cambridge University Press, Cambridge 1896 (Texts and Studies. Contributions to Biblical and Patristic Literature, 4).

Augustinus Hipponensis, De Trinitate, ed. William J. Mountain, Franciscus Glorie, Brepols, Turnhout 1968 (CCSL, 50).

— De quantitate animae, dans Augustinus Hipponensis, Soliloquiorum libri duo. De inmortalitate animae. De quantitate animae, ed. Wolfgang Hörmann, Hoelder-Pichler-Tempsky, Vienne 1986 (CSEL 89).

Federicus de Vicecomitis, Sermo VII, dans Nicole Bériou, Isabelle Le Masne de Chermont (eds.), Les sermons et la vie pastorale de Federico Visconti archêveque de Pise (1253–1277), avec la collaboration de Pascale Bourgain et Maria Innocenti ; avant-propos de André Vauchez et Emilio Cristiani, École Française de Rome, Rome 2001, p. 384–492.

Guillelmus Altissiodorensis, Summa Aurea, dans Jean Ribaillier (ed.), Magistri Guillelmi Altissiodorensis Summa Aurea, 4 vol., CNRS–Collegium S. Bonaventurae ad Claras Aquas, Paris – Grottaferrata 1981–1985 (Spicilegium Bonaventurianum, 16–20).

Gregorius Nazianzenus, Epistola 26 ad Evagrium, dans Patrologiae cursus completus, ed. Jacque Paul Migne, Series Graeca, vol. XLVI, col. 1106.

Guerricus de Sancto Quintino, Quaestiones de quolibet, dans Guerric of Saint-Quentin, Quaestiones de quolibet, ed. by Walter H. Principe, Jonathan Black, Pontifical Institute for Medieval Studies, Toronto 2002 (Studies and Texts, 143).

Hugo de Sancto Caro, Commentarium super Sententias, dans le ms. Assise, Biblioteca del Sacro Convento, 131.

Huguccio Pisanus, Summa Decretorum, t. I: Distinctiones I–XX, ed. Oldrich Prerovsky, BAV, Cité du Vatican 2006.

Iohannes Damascenus, De fide orthodoxa, dans Eligius M. Buytaer (ed.), Saint John Damascene’s ‘De fide orthodoxa’. Versions of Burgundio and Cerbanus, Franciscan Institute, St. Bonaventure 1955 (Franciscan Institute Publications, Text Series, 8).

Iohannes de Rupella (?), Glossa in IV libros Sententiarum, dans le ms. Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 691.

Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, dans Ignatius Brady (ed.), Magistri Petri Lombardi Sententiae in IV libris distinctae, 2 vol., Collegium S. Bonaventurae ad Claras Aquas, Grottaferrata – Rome 1971–1981 (Spicilegium Bonaventurianum 4–5).

Littérature scientifique

Backus, Irena, « John of Damascus, De fide orthodoxa : Translations by Burgundio (1153/54), Grosseteste (1235/40) and Lefèvre d’Etaples (1507)», Journal of the Warburg and Courtauld Institute, 49 (1986), p. 211–217.

Battaggia, Maddalena, « Per un atlante grafico toscano : il territorio pisano, 1241–1325 », Codex Studies, 4 (2020), p. 19–155.

Bériou, Nicole, «Introduction», dans Nicole Bériou, Isabelle Le Masne de Chermont (eds.), Les sermons et la vie pastorale de Federico Visconti archêveque de Pise (1253-1277), avec la collaboration de Pascale Bourgain et Maria Innocenti; avant-propos de André Vauchez et Emilio Cristiani, École Française de Rome, Rome 2001, p. 27–299.

— « Federico Visconti, archevêque de Pise, disciple de Hugues de Saint-Cher », dans Louis-Jacques Bataillon, Gilbert Dahan, Pierre-Marie Gy (eds.), Hugues de Saint-Cher (m. 1263) bibliste et théologien, Brepols, Turnhout 2004 (Bibliothèque d’histoire culturelle du Moyen Âge, 1), p. 253–269.

Bianchi, Luca, « Gli articoli censurati nel 1241/1244 e la loro influenza da Bonaventura a Gerson », dans Franco Morenzoni, Jean-Yves Tilliette (eds.), Autour de Guillaume d’Auvergne († 1249), Brepols, Turnhout 2005, p. 151–177.

Bieniak, Magdalena, « The Sentences Commentary of Hugh of St. Cher », dans dans Philipp. W. Rosemann (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, vol. II, Brill, Leiden – Boston 2010, p. 111–147.

Bossier, Fernand, « L’élaboration du lexique philosophique chez Burgundio de Pise », dans Jacquelines Hamesse (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la « Latinitas ». Actes du Colloque international organisé à Rome par la F.I.D.E.M., 23–25 mai 1996, F.I.D.E.M., Louvain-la-Neuve 1997 (Textes et études du Moyen Âge, 8), p. 81–116.

— « Les ennuis d’un traducteur. Quatre annotations sur la première traduction latine de l’Éthique à Nicomaque par Burgundio de Pise », Bijdragen 59 (1998), p. 406–427.

Bougerol, Jacques Guy, « La glose sur les Sentences du manuscrit Vat. lat. 691 », Antonianum, 55 (1980), p. 108–173.

— « Jean de La Rochelle. Les œuvres et les manuscrits », Archivum Franciscanum Historicum, 87 (1994), p. 205–215.

Brady, Ignatius, « Jean de La Rochelle », dans Dictionnaire de Spiritualité, Beauchesne, Paris 1974, vol. VIII, col. 599–602.

Buytaert, Eligius M., « St. John Damascene, Peter Lombard and Gerhoh of Reichersberg », Franciscan Studies, 10/4 (1950), p. 323–343.

— « Damascènes Latinus: on item 417 of Stegmuller’s Repertorium Commentariorum », Franciscan Studies, 13/2–3 (1953), p. 37-70.

Classen, Peter, Burgundio von Pisa. Richter – Gesandert – Übersetzer, Carl Winter, Heidelberg 1974 (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie Wissenschaften. Philosophisch- historische Klasse, 1974, 4).

Courtenay, William J., « The Donation of St. Jacques to the ‘Dominicans’: Some Observations », Archivum Fratrum Praedicatorum, 83 (2013), p. 107–123.

d’Alessandro, Massimiliano, « La quaestio ‘de vita activa et contemplativa’ attribuita a Guerrico di San Quintino (m. 1245) nel manoscritto Praha, Univ. IV.D.13 », Memorie Domenicane, 42 (2011), p. 53–79.

Dalmas, Sophie, Un franciscain à Paris au milieu du XIIIe siècle. Le maître en théologie Eustache d’Arras, Éditions du Cerf, Paris 2010.

de Ghellinck, Joseph, « Pierre Lombard », dans Dictionnaire de Théologie Catholique, Letouzey et Ané, Paris 1935, vol. XIII, col. 1941–2019.

— Le mouvement théologique du XIIe siècle, sa préparation lointaien avant et autour de Pierre Lombard, ses rapports avec les initiatives des canonistes. Études, recherches et documents, L’Édition Universelle, Bruxelles 1948 (Museum Lessianum – section historique, 10).

Degni, Paola, « I manoscritti dello scriptorium di Gioannicio », Segno e testo, 6 (2008), p. 179–248.

— «Burgundio e i manoscritti di Gioannicio: la questione dei marginalia», Medicina nei secoli arte e scienza, 25 (2013), p. 797–814.

Dekker, Eligius, Aemilius Gaar, Clavis Patrum Latinorum qua in Corpus Christianorum edendum optimas quasque scriptorum recensiones …, 3ème édition, Brepols, Turnhout 1995 (CCSL).

Dobler, Emil, « Nemesius von Emesa und die Psyschologie des menschlichen Aktes bei Thomas von Aquin (S. th. IaIIae, qq. 6–17). Eine quellenanalytische Studie », Thèse lettres, Université de Fribourg 1950.

— Zwei syrische Quellen der theologischen ,Summa’ des Thomas von Aquin. Nemesius von Emesa und Johannes von Damaskus, ihr Einfluss auf die antrhopologischen Grundlagen der Moraltheologie (S. Th. 1.–2. Qq. 6–17 ; 22–48), Academic Press, Fribourg 2000 (Dokimion, 25).

— Falsche Vaterzitate bei Thomas von Aquin. Gregorius Bischof von Nyssa oder Nemesius, Bischof von Emesa ? Untersuchungen über die Authentizität der Zitate Gregors von Nyssa in den gesamten Werken des Thomas von Aquin, Academic Press, Fribourg 2001 (Dokimion, 27).

— Indirekte Nemesiuszitäte bei Thomas von Aquin. Johannes von Damaskus als Vermittler von Nemesiustexten, Academic Press, Fribourg 2002 (Dokimion, 28).

D’Onofrio, Giulio, Storia del pensiero medievale, Città Nuova, Rome 2011.

Doucet, Victorin, « La date des condamnations parisiennes dites de 1241. Faut-il corriger le Cartuleire de l’Université? », dans Mélanges Augustie Pelzer. Études d’histoire littéraire et doctrinale de la Scolastique médiévale offerts à Monseigneur à l’occasion de son soixante-dixième anniversaire, Éditions de l’Institut Supérieur de Philosophie, Louvain 1947 (Université de Louvain. Recueil de travaux d’histoire et de philologie, 3, 26), p. 183–193.

Emery, Gilles, « La Procession du Saint-Esprit a Filio chez saint Thomas d’Aquin », Revue thomiste, 96 (1996), p. 531–574.

Faes de Mottoni, Barbara, « Ugo di S. Cher e i manoscritti 130 e 131 della Biblioteca Comunale di Assisi », dans Revirescunt chartae codices documenta textus. Miscellanea in honorem Fr. Caesaris Cenci O.F.M., 2 vol., Edizioni ‘Antonianum’, Rome 2002 (Medioevo, 5), p. 151–169.

— « Les manuscrits du commentaire des Sentences d’Hugues de St. Cher », dans Louis-Jacques Bataillon, Gilbert Dahan, Pierre-Marie Gy (eds.), Hugues de Saint-Cher (m. 1263) bibliste et théologien, Brepols, Turnhout 2004 (Bibliothèque d’histoire culturelle du Moyen Âge, 1), p. 273–298.

Filthaut, Ephrem, « Guerricus v. St-Quentin », dans Lexikon für Theologie und Kirche, Herder, Freiburg i. Br. 1960, vol. IV, p. 1264–1265.

Fortuna, Stefania, Anna Maria Urso, Paola Annese, « Burgundio da Pisa traduttore di Galeno : nuovi contributi e prospettive », dans Ivan Garofalo, Alessandro Lami, Amneris Rosselli (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del II seminario internazionale di Siena, Certosa di Pontignano 19–20 settembre 2008, Fabrizio Serra, Pise – Rome 2009 (Biblioteca di Galenos, 2), p. 139–175.

Frede, Hermann Josef, Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel. Repertorium scriptorum ecclesiasticorum latinorum saeculo nono antiquiorum, Herder, Freiburg i. Br. 1995 (Vetus Latina, 1/1).

Friedman, Russell L., « Divergent Traditions in Later-Medieval Trinitarian Theology: Relations, Emanations, and the Use of Philosophical Psychology », Studia theologica, 53 (1999), p. 13–25.

— « Trinitarian Theology and Philosophical Issue: Trinitarian Texts from the Late Thirteenth and Early Fourteenth Centuries », Cahiers de l’Institut du Moyen Âge grec et latin, 72 (2001), p. 89–168.

— « Trinitarian Theology and Philosophical Issue II », Cahiers de l’Institut du Moyen Âge grec et latin, 73 (2002), p. 21–40.

Gauthier, René-Antoine, « Saint Maxime le Confesseur et la psychologie de l’acte humaine », Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 21 (1954), p. 51–100.

Gleber, Helmut, Papst Eugen III., 1145–1153, unter besondere Berücksigchtigung seiner politischen Tätigkeit, Gustav Fischer, Jena 1936.

Glorieux, Polémon, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, Vrin, Paris 1933.

— « Les années 1242-1247 à la Faculté de Théologie de Paris », Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 29 (1962), p. 234–249.

Grice, Deborah, Church, Society and University. The Paris Condemnation of 1241/4, Routledge, London – New York 2019

Guyot, Bertrand-Georges, Hyachinthe-François Dondaine, « Guerric de Saint-Quentin et la condamnation de 1241 », Revue des sciences philosophiques et théologiques, 44 (1960), p. 225–242.

— « Quaestiones Guerrici, Alexandri et aliorum magistrorum parisiensium (Praha, Univ. IV.D.13) », Archivum Fratrum Praedicatorum, 32 (1962), p. 5–125.

— « Guerric de Saint-Quentin », dans Dictionnaire de Spiritualité, Beauchesne, Paris 1967, vol. IV, col. 1121–1222.

— « Guerric de Saint-Quentin », dans Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, Letouzey et Ané, Paris 1988, vol. XXII, col. 726.

Hauréau, Barthélemy, Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la bibliothèque Nationale, C. Klincksieck, Paris 1891.

Henquinet, François-Marie, « Les écrits du Frère Guerric de Saint-Quentin, O.P. », Recherches de théologie ancienne et médiévale, 6 (1934), p. 184–214, 284–312, 394–410.

Horn, Michael, Studien zur Geschichte Papst Eugen III. (1145–1153), Peter Lang, Frankfurt a. M. – Bern – New York – Paris 1992 (Europäische Hochschulschriften. Reihe 3, 508).

Kaeppeli, Thomas, « Guerricus de S. Quintino », dans Id., Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevii, Istituto Storico Domenicano, Rome 1975, vol. II, p. 61–70.

Lajard, Félix, « Guerric de Saint-Quentin », dans Histoire littéraire de la France, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Paris 1847, vol. XXI, p. 363–369.

Liotta, Filippo, « Burgundione da Pisa », in Dizionario Biografico degli Italiani, Istituto dell’Enciclopedia Italiana, Rome 1972, vol. XXV, p. 423–428.

Lottin, Odon, « La psychologie de l’acte humaine chez Saint Jean Damascène et les théologiens du XIIIe siècle occidental », Revue thomiste, 36 (1931), p. 631–661, réédité dans Id., Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles, 6 vol., Abbaye du Mont-César – Duclot, Louvain – Gembloux 1948-1960, vol. I, p. 391–424.

Meier, Ludger, « Über den Zeugniswert der ‘Reportatio’ in der Scholastik », Archiv für Kulturgeschichte, 36 (1954), p. 1–8.

Müller, Giovanni P., « La reportatio », Salesianum, 29 (1959), p. 647–659.

Murano, Giovanna, « Burgundio da Pisa (1110 ca.–1193) », in Ead. (ed.), Autographa, vol. I.1 : Giuristi, giudici e notai

(sec. XII–XVI med.), con la collaborazione di G. Morelli, indici Th. Woelki, Clueb, Bologna 2012, p. 3–6.

Pelster, Franz, « Die Bibliothek von Santa Caterina zu Pisa, eine Büchersammlung aus den Zeiten des hl. Thomas von Aquin », Xenia Thomistica, 3 (1925), p. 249–280.

— « Literargeschichtliches zur Pariser theologischen Schule aus den Jahren 1230 bis 1256 », Scholastik, 5 (1930), p. 46–78.

Quétif Jacques, Jacques Echard, Scriptores ordinis praedicatorum recensiti, Paris 1719.

Saccenti, Riccardo, Un nuovo lessico morale medievale. Il contributo di Burgundio da Pisa, Aracne, Rome 2016 (Flumen Sapientiae, 1).

— « Le reportationes e la nascita dell’insegnamento teologico (XII–XIII secolo) », dans Alessandro Tedesco (ed.), Scriver veloce. Sistemi tachigrafici dall’antichità a Twitter, Olschki, Firenze 2016 (Biblioteca di bibliografia. Documents and Studies in Book and Library History, 203), p. 73–93.

— « Uno snodo europeo nel XIII secolo: philosophia e manoscritti tra Pisa e Parigi », Codex Studies, 3 (2019), p. 171–224.

Schulthess, Peter, Ruedi Imbach, Die Philosophie im lateinischen Mittelalter. Ein Handbuch mit einem bio-bibliographischen Repertorium, Artemis & Winkler Verlag, Zürich – Düsseldorf 1996.

Siri, Francesco, « Lectio, disputatio, reportatio. Note su alcune pratiche didattiche nel XII secolo e sulla loro trasmissione », dans Massimiliano Lenzi, Cesare A. Musatti, Luisa Valente (eds.), Medioevo e filosofia. Per Alfonso Maierù, Viella, Roma 2013, p. 109–218.

Sturlese, Loris, Maria Rita Pagnoni Sturlese, « Pisa. Biblioteca del Seminario Arcivescovile S. Caterina », dans Catalogo dei manoscritti filosofici nelle biblioteche italiane, vol. I: Firenze, Pisa, Poppi, Rimini, Trieste, ed. Teresa de Robertis et al., Olschki, Florence 1980, p. 13–69.

Tamburini, Gino, « Pisa, Biblioteca Cateriniana del Seminario », dans Giuseppe Mazzatinti, Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’Italia, Libreria Editrice Leo S. Olschki, Firenze 1916, vol. XLVI, p. 69–92.

Torrell, Jean-Pierre, « Guerric de Saint-Quentin et ses Quodlibets. Introduction historique et théologique », dans Guerric of Saint-Quentin, Quaestiones de quolibet, ed. by Walter H. Principe, Jonathan Black, Pontifical Institute for Medieval Studies, Toronto 2002 (Studies and Texts, 143), p. 1–177.

Vitelli, Camillo, « Index codicum latinorum, qui Pisis in bybliothecis conventus s. Catherinae et universitatis adservantur », Studi italiani di filologia classica, 8 (1900), p. 321–427.

Vuillemin-Diem, Gudrun, Marwan Rashed, « Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87.7 et Laur. 81.18 », Recherches de théologie et philosophie médiévales, 64 (1997), p. 136–198.

Weber, Édouard, « I primi maestri domenicani e Alberto Magno », in Giulio d’Onofrio (ed.), Storia della Teologia nel Medioevo, vol. II: La grande fioritura, Piemme, Casale Monferrato 1996, p. 773–775.

Weber, Hubert Philipp, « The Glossa in IV libros Sententiarum by Alexander of Hales », dans Philipp W. Rosemann (ed.), Mediaeval Commentaries on the Sentences of Peter Lombard, vol. II, Brill, Leiden – Boston 2010, p. 79–109.

Wilson, Nigel, « New Light on Burgundio of Pisa », Studi italiani di filologia classica, 4 (1986), p. 113–118.

— « Aspects of the Transmission of Galen », dans Guglielmo Cavallo (ed.), Le strade del testo, Adriatica editrice, Bari 1997 (Studi e Commenti, 5), p. 47–64,

— « Ioannikios and Burgundio: a Suvery of the Problem », dans Guglielmo Cavallo, Giuseppe de Gregorio, Marilena Maniaci (eds.), Scritture, libri et testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del seminario di Erice (18–25 settembre 1988), 2 vol., C.I.S.A.M., Spoleto 1991 (Biblioteca del Centro per il collegamento degli studi medievali e umanistici dell’Università di Perugia, 5), vol. II, p. 447–456.

Zimmermann, Harald, « Eugenio III», in Dizionario Biografico degli Italiani, Istituto dell’Enciclopedia Italiana, Rome 1993, vol. XLIII, p. 490–496.

— « Eugenio III, beato», in Enciclopedia dei papi, Istituto dell’Enciclopedia Italiana, Rome 2000, vol. II, p. 278–284.